Somaliya Federal Dawlad la'an ah

Marka laga hadlayo Hab-dhiska guud ee dawlada, dawladaha waxaa loo qaybshaa labao nooc:  Dawlad Federal ah (Federal State) iyo Dawlad Midaysan (Unitary State)

Ugu horeyn Nidaamka federalka, waa qaab ay talada maamul  iyo Hanaanka siyaasadeed ee dalka ku wadaagaan Xukuumadda dhexe iyo Maamullo ama Dawlada-Deeganno u madaxbanan arrimaha siyaasada , maamulka iyo sharci Dajinta Deeganadaas. Sadexda Haya'dood ee ay dawldu ka kobantahay ayaa qaybsamaya, iyadoo Dawlad-Deegan kasta uu yeelanayo Sadex Haya'dood oo u gaar ah, Sidoo kale xirirka dawladda dhexe iyo Dawlado-Deganadu waa mid Dastuuri ah. Hayeeshee  Fulinta Siyaasadda Arrimaha Dibadda ee dalka iyo mamulka waaxaha Qaranka, sida milatariga iyo Jinsiyadda…..IWM  waxay hoostagayan maamulidda Dawladda dhexe.

Nidaamka Federalka waxaa uu ku sameysmaa siyaabo dhawr ah, sida in uu ku yimaado Midaw ay isugu yimaadeen Dawlado kala madaxbanaanaa, marki hore ,lakiin doortay Hananka Federalka si ay u mideeyaan cududdooda ,ayna dhidbaan Qaran baaxadweyn.Sida dalalka Mareykanka Iyo Imaraadka Carabta.  Amba uu kadhaqangalo  wadan marki hore Midaysnaa, hayeeshee, baahi looqabo awed, ay lagma maarman noqotay, hergelinta Nidaam Federaali ah, sida in Shucuub kukala gedisan,  Diinta,Dhaqanka, Afka iyo isirka , ay kuwada noolyihin wadan qura, sidaa daraadeed ay cuslaato in lagu dhaqo hal "XEER" .ama Bed-Dhuleedka wadanka oo ah mid baaxadweyn ay adkaato in lagu baahiyo maamulka Dawlada daafaha dalka oo idil.

Guud ahaan Nidaamka Federalka waa hab xukun oo usuuban dawladaha leh tilmaamaha aan soo xusay,si ay u helaan Daganaasho Siyaasadeed iyo Nabad kuwada-noolansho bulshada dhexdeeda ah. Taa casigeeda waxaa ah in uusan nidaamkan u habooneyn dawladaha, ay hal qawmiyad kunooshahay, waayo taa waxay ka dhigantahay in shacab qura loo qeybsho dadyaw, ama Deegaano meersanaa lookala jaro Dawlado yar yar.

Sikaduwan Nidaamka Federalismka ee ay qaybsanyihin  awooddaha siyasadeed , maamul iyo sharci Dajinba , NIDAAMKA "Dawlad Mideysan/ UNITARY STATE" waxaa talada dalka si buuxda gacanta ugu hayo Xukuumadda qura ee Dalka uga arimisa Caasimadda Qaranka. Inkastoo talada dalka laga hago caasimadda ,hadana dawladu waxay kubaahisaa maamulkeeda dalka intiisa kale iyadoo adeegsanayo hab-maamul oo aan markazi ahayn(administrative decentralization) waana in ay dawladdu  uxil saarto maareynta gobalada dalka Goleyaal Deegaan oo ay dadka deeganada soo doortaan. Intabadan habkan waxaa kudhaqmo dawladaha casriga ah ee tixgaliya maabaadi'da maamul wanaaga, laakin sidoo kale qaar badan oo kamid ah dawladaha waxay adeegsadaan hab maamul dhexe ah(central administrative) oo ah in ay dawladu ka maamusho gobalada caasimadda si toos ah, una magac awdo Gudoomiyaal /Barasaabyo .

Sida la ogsoonyahay  Dawladaha Caalamka, marka laga reebo 27 dad ayaa ah Dawlado Midaysan. Habkani waa  mid ka ilaalinayo dawldaha in ay si sahlan uqaybsamaan ama ay kala dhantaalanto awooddoda xiliyada adag ee soofoodsaaro Dalka.

Wadanka Soomaaliya waxa uu ahaa wadan"Dawlad Midaysan"(dawlad Federal aanan ahayn), laga soo bilaabo xorriyadiisi 1960kii  ilaa burburki xukumaddi uu madaxa ka ahaa Allaha unaxaristee Maxamed Siyaad Barre,sidoo kale qaabka maamulka ayaa inta badan ahaa mid talis- dhexe ah(central administrative) iyadoo talada dalka oo idil ay ahayd mid hoostagaysa caasimadda ; Hayeeshe,ka dib burburkii dawladda dhexe iyo xasillooni darridii xigtay, Soomaalidu fursad uma aysan helin in ay dhidbaan Qaran cudud leh oo ay iyagu doorteen hanaankiisa xukun, iyo habkiisa maamul midna.

Jirridda fikradda federalka waa mid qotto dheer ,mana aysan ahayn mid ku dhalatay habeen qura, waxa ay ahayd mid ay curisay maskax iyo maan dhagar aqoon ah, kana faa'idaysatay damiinimada iyo xirfad yarida Siyaasiga soomaaliyeed ee ay isaga murgeen xargaha iyo xeerarka ciyaarta , sidaana anfariiryo dhabanka gacanta la saartay!.

 Bilawgii May ,Sanaddi 2000 ,shirkii dib u heshiisiinta ee Soomaalida loogu qabtay deegaanka "Carta" ee dalka Djibouti, kadibna loogu doortay madaxweyne  C\qaasim Salaad Xassan, waxa ay somaalidii ka qaybgashay shirkaas, sacabka u tumeen islana qaateen in la dhiso dawlad rayid ah , lana qaato dastuurkii 1960-kii, kaas oo Soomaaliya ku qeexayay Jamhuuriyad Nidaam Mideysan ah (Unitary Republic ) . Shirkaan oo ay martigalisay dawladda Djibouti ayna kasoo qeybgaleen dalalka ay  Soomaaliya soohdinta wadagaan ee Ethopia iyo Kenya  sidoo kale Dalka Masar, Ururka Jamacadda Carabta, ergo iyo marti sharaf kale, ayaa mirihii iyo natiijadii ka soo baxday, waxaa si kalsami ay ka muuqato u bogaadiyay wadamada Djibouti , Masar iyo uruka Jaamacadda Carabta ;hase ahaatee,  waxaa ka aamusay oo aanan u riyaaqin labada wadan ee Ethopia iyo Kenya kuwaas oo doonayay in ay Somaaliyada cusubi, noqoto mid ku dhisan nidaam federal ah .Sidaa daraaddeed labadani waddan waxa ay go'aan ku gaareen in aysan hana qaadin dawladdani cusub. Isla markiibana Ethopia ayaa shir isugu yeertay "Hogaamiya Kooxeed" yadii, si ay hawshaas iyagu tunka ugu ritaan. taasina waa tii sababtay sida uu qof waliba xasuusto, fashilkii soo degdegay ee ku yimid xukuumaddi C\qaasim. Si taa lamid ah Kenya ayaa shirar Somaalida ugu qabtay dalkeeda , si ay kaallinteeda ugudato , ciyaartana ay moogeeda uqaadato. Shirkaani waxa ay gogalxaar u ahaayeen hergalinta qorshaha laba geesoodka ah ee ay unkayaan Ethopia iyo Kenya.

Muddadi udhaxeysay 2002-2004, shirar is daba joog ahaa oo Soomaalida loogu qabanayay dalka Kenya; hayeeshee, ajandahoodu uu ahaa mid hore looqorsheeyay,Somaliduna inta badan dhankooda laga filan jiray in ay sacab ku soo dhaweeyaan ayaa ugu danbeyn lagu soo doortay dawlad loo bixiyay "Dawladda Federalka ee kumeel gaarka ah" (Transitional Federal Government)"TFG" oo madax-weyne loogu doortay Alle ha u naxariistee, C/Laahi Yuusuf Axmed, arrintani waxa ay lamafilaan kunoqotay dadka korka kala socday Siyaasadda Soomaaliya iyo kuwa indhaha ku haya xaaladaha hoose intuba, sida ay Somaalidu muddo kooban oo dagdeg ah ugu qaateen, Nidaam-Xukun oo Cusub sidaana uu dalku isugu bedelo wadan Federal ah , halkii uu ka ahaa "Dawlad Midaysan"  iyadoo dadkii shira’yay aysan soo hadal qaadin Habki Nidaam ee ay Somaaliya ahayd guud ahaan iyo midkii dawladdi "carta"  lagu dhisay ay qaateen midna. Waa marki ugu horreysay ee Xanta Federalismka shaaca laga dhigo, iyadoo mudadii intaa ka horreysay ay ku koobneyd Siyaasiyiin afar Jeeble-yaal ah iyo dalal shisheeye.

Sidaa waxaa ku bilaabatay marxalad cusub oo ay Soomaaliya ku noqotay Dal Ferderal ah, laakin arrinta maandaaliska noqotay ayaa ah, markii uu dal sida Somaaliya oo kale ah isu bedelayo Federal waxaa ka horreysa in la diyaariyo "Dastuur" kadib loo bandhigo afti dadweyna, sidaana uu dalku ku noqdo federal hadii ay dadku u codeeyaan "Dastuurka" iyo in Sidoo kale lasameeyo Hay'ad /Guddi Qaran oo u qaybiya deegaanada dalka habka Dawlad-Deegaano/ maamullo, Laakin ilaa hadda waxaa jira "Dastuur" isagu qabya ah.

Mar haddii aynu ogaanay salka iyo bilawga nidaamkan ,si koobana u soo afmeernay herarkii uu soo maray hadda waxaa lagama maarmaan ah in aan is dultaago dhinacyada gadaal ka taagan dhidbidda jirridda Nidaamka federalismka:

Si kooban Soomaaliya waa dal ay ku nooshahay qawmiyad Diin, Mad-Hab, Midab, Dhaqan iyo Af ba ka wada siman, dawladaha noocaan ahna waxaa loo yaqiin Dawladaha Qawmiga ah(Nation-States) si taa ka duwan dalalka Soomaaliya deriska la ah ee Ethopia, Kenya iyo Djibouti waa dalal ay ku noolyihiin dadyaw ku kala gedisan intaa aan soo sheegay; waa dawlado dadyaw ka la duwan wadaagaan(multi-nation States) . Sidaa daraadeed, Soomaaliya waa dal kaga duwan dariskiisa, markii lagu daro meesha uu ku yaallo oo strategy ah  iyo kheyraadka Alle ugu deeqay, in dadkiisu yahay mid isku dhafan dhan kasta, taa waxa ay Soomaaliya siinaysaa cudud aanan laloodin Karin, lalana loolami Karin. Hada ba ,ugu yaraan, si ay ugu suura gasho dalalkan, gaar ahaan Ethopia iyo Kenya oo ay xurguf kala dhaxayso Somaaliya, in ay ku barbar noolaadaan Somaaliyada sida ceebla'aanta ah uu EEBE u simay, iyo si loo helo isu dheelitirnaan awoodda Geeska Africa (balance of power) iyo Qaaradda guud ahaan, waxa ay dadaal u galeen in la kala dhantaalo awoodda mutaxan ee Soomaalida. Sidoo kale qaar badan oo ka mid ah siyaasiyiinta Soomaalida oo ku gabanaya xaydaabka qabyaaladda  ayaa u olo’leyay Nidaamkaan si ay u helaan kursi yar ,mar hadii uu seegay kii weynaa!!.

WQ/ Adam Abdi Hussein